2019/07/13
پنج شنبه هفته گذشته مراسم بزرگداشت سی و هشتمین سالگرد شهادت آیت‌الله سید محمد بهشتی در موسسه مطالعاتی دین و اقتصاد با با حضور جمعی از چهره‌های دانشگاهی، حوزوی و سیاسی برگزار شد.
در ابتدای این مراسم فرشاد مومنی، رئیس موسسه دین و اقتصاد با بیان اینکه از پرتو بازگشت به اندیشه‌های آیت‌الله شهید دکتر بهشتی امکان فهم ریشه های اصلی گرفتاری و ساز و کارهای برون رفت از این مشکلات را می توان شناسایی کرد، گفت: واقعیت این است در طی سه دهه اخیر و در مقیاس جهانی همه کوشش‌های فکری صورت گرفته، حکایت از این دارد که هیچ عنصری به اندازه بی‌عدالتی و گسترش و تعمیق نابرابرهای ناموجه، قدرت توضیح‌دهندگی پس‌افتادگی و نارسایی‌ها در سطح ملی و بین‌المللی را ندارد.
وی ادامه داد: حتی زمانی که موضوع بحران جهانی آب به عنوان یک مسأله خطیر و سرنوشت‌ساز در مقیاس جهانی مطرح شد، برنامه توسعه سازمان ملل متحد که یکی از معتبرترین موسسات پژوهشی در زمینه مطالعات توسعه در سطح جهان است، موضوع گزارش سالانه خود در سال 2006 را به واکاوی بحران آب اختصاص داده بود. این گزارش در مقام جمع‌بندی به یافته‌ای تکان‌دهنده و آموزنده رسیده بود که در این بحران هیچ عنصری به اندازه نابرابری‌های ناموجه قدرت توضیح‌دهندگی ندارد.
رئیس موسسه دین و اقتصاد با بیان اینکه این موسسه زیر نظر دانشگاه سازمان ملل متحد کار می‌کند، خاطرنشان کرد: نهادهای پژوهشی معتبر دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که واکاوی موضوع ناعدالتی در قرن بیست و یکم هم بسیار مهم و کلیدی است. مومنی افزود: در مهم‌ترین متون اساطیری ایران از دوران پیش از تاریخ تا حدود هفتصد سال پیش، مساله عدالت اثر بسیار مهمی در زمینه ثبات حکمرانی سیاسی و نسبت آن با عدالت داشته و حکومت‌های ناعادلانه در این فرایند همواره محکوم به سقوط بوده‌اند. امروز بیش از هر روز دیگری در تاریخ بشر، موضوع عدالت در رابطه با مهار عدم اطمینان‌ها بسیار مهم است و آن چیزی که در میان عموم مردم تحت عنوان "نظام باورها" شناسایی می‌شود، نسبت به سنجه‌های عدالت بسیار حساس است.
این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: شاید جالب باشد، واکاوی‌هایی که از جنبه اساطیری تجربه فراز و فرود در ایران را از پیش از تاریخ تا هفتصد سال پیش مانند آنچه در شاهنامه منعکس است صورت گرفته، در یک صورت‌بندی ناپایداری‌های سیاسی و ناهنجاری‌های اقتصادی و اجتماعی را در برخورد سهل‌انگارانه با مسأله عدالت اجتماعی دانسته‌اند.
مومنی تاکید کرد: چه بخواهیم و چه نخواهیم، در دوران ما موضوع نظام باورها، جهان‌بینی‌ها و ایدئولوژی‌ها نقش تعیین‌کننده در سرنوشت بشر دارد و از این منظر میان متفکران توسعه این اتفاق نظر وجود دارد که بر کارکردهای جهان بینی در توسعه و گستره و ضریب اهمیت آن افزوده شده است.
وی اضافه کرد: بنابراین امروزه جهان‌بینی‌ها و ایدئولوژی‌ها نقش بی‌بدیلی در توسعه دارند و تاثیراتی مانند؛ نقش نظام باورها در مهار عدم اطمینان و ایجاد سازگاری با محیط اجتماعی، نقش آنها در ایجاد معنا برای عقلانیت‌های متفاوت و مختار انسان‌ها، نقش نظام باورها در تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی و نقش نظام باورها در چگونگی مبارزه با فرصت طلبی و سواری مجانی دارد. از همین روی ماجرای واکاوی اندیشه دینی و نسبت آن با مسأله عدالت اجتماعی حتی بر آنهایی که توسعه خواه هستند اما اعتنای بایسته به نظام باورها ندارند، اجتناب ناپذیر است.
این اقتصاددان با بیان اینکه نظام باورها در منظومه تمام ادیان توحیدی نیز قابل باور است؛ خاطرنشان کرد: تقریبا از این زاویه هم متفکران مختلف در ساحت‌های گوناگون بشری و همچنین ائمه معصومین(ع) به این نکته مهم اشاره کرده‌اند که هرکس بخواهد و ما انزل الله را فقط مورد یک تفسیر قرار دهد و بر آن تاکید کند به انحراف و ابتذال کشیده خواهد شد.
استاد دانشگاه علامه اذعان داشت: "فوکوتساوا یوکیشی" در کتاب "نظریه تمدن" خودش اشاره می‌کند که آیین "شینتو" همچون آیین‌های "بودا و کنفسیوس" می‌توانند همانند مسیحیت با توسعه کنار بیایند و این بستگی به سطح برداشت‌های عمومی از دین دارد.
وی در پایان با قرائت بخشی از خطبه 125 نهج‌البلاغه که می‌فرماید: قرآن خطی‌ست نوشته میان دو پاره مجلد که به زبان سخن نمی‌گوید و به مترجمانی نیاز دارد که آن را به زبان حال درآورند؛ به همین اعتبار ما باید با توجه به چالش‌های اقتصادی در کشور اندیشه‌های راه‌گشای شهید بهشتی را بازخوانی و تبیین کنیم و آن را به سیاست‌گذاران کشور هدیه دهیم.
رئیس موسسه دین و اقتصاد با اشاره به کتاب «بانکداری، ربا و قوانین مالی اسلام» اثر شهید بهشتی، گفت: شهید بهشتی در این کتاب می‌گوید، «هر جا که مشاهده کردید به صورت نظام‌وار از عدم شفافیت استقبال می‌شود، این موضوع مشخصه کلیدی نظام‌های ظالمانه و متکی به ربا است». ایشان همچنین باور داشتند که هیچ عنصری به اندازه ربا و حاکمیت سرمایه از جنبه اقتصادی در برابر عدالت قرار نمی‌گیرد. متاسفانه در جامعه‌ای که حداقل از جنبه نظری باور دارد که ربا به منزله جنگ با خدا است، شاهد سلطه و آقایی پول در آن هستیم. بطوری که براساس برآوردها اگر یک نفر بدون کار کردن و تنها از راه سپرده گذاری در استاندارد حداقل دستمزد درآمد داشته باشد در ایران بین ۷۵ تا ۲۲۵ برابر کشورهای (OECD) است.
مومنی خطاب به رئیس بانک مرکزی گفت: این هشدار را می‌دهیم که تلاش‌هایی صورت می‌گیرد تا از کانال شورای پول و اعتبار به مسأله ربح مرکب لباس شرعی پوشانده شود و جالب آنکه در فرآیندهایی که در این شورا طی می‌شود به صورت سطحی و مبتذل نسبت به ربا حساسیت زدایی شده و می‌خواهند آب حلالیت روی آن بپاشند. در حالی که براساس بررسی‌ها، در حیطه بحران‌های اقتصادی و اجتماعی و حتی نابرابری‌های ناموجه هیچ عنصری به اندازه سلطه مناسبات ربوی در اقتصاد ایران قدرت توضیح دهندگی را ندارد.
رئیس موسسه دین واقتصاد تاکید بر اینکه بازگشت به عدالت اجتماعی به مثابه راه بقا و برطرف کردن بحران ها و اعتلا بخشی به جامعه است، گفت: شهید بهشتی در کتاب «پیامبری از نگاه دیگر» تاکید دارد که در غیاب مناسبات عادلانه، امکان تحقق پذیری مقام خلیفة اللهی از انسان ها سلب می شود. امروز شما مشاهده می کنید، حساسیت ها نسبت به وضعیت مو و پوشش افراد چند ده برابر بیشتر از عدالت اجتماعی است، ما صمیمانه می‌گوییم اگر به اسلوب اندیشه ورزی شهید بهشتی بازگردید، خواهید دید که مردم آگاهانه و به انتخاب خود به دین خدا عمل خواهند کرد. اما اگر شما هیچ کدام از وظایف خودتان را حد نصاب قانونی در زمینه برپایی مناسبات عادلانه انجام نداده باشید و بعد بخواهید مردم به تمام و کمال چیزی شوند که شما خودتان نیستید و رعایت نمی کنید، این یک کار پرهزینه و فرسایشی است. شخصاً بر این باور هستم که اگر ابتدا در سطح گفتمانی بازگشت به عدالت اجتماعی آن طور که بنیان های دینی ما اقتضاء می کند در دستور کار قرار بگیرد، ما یک جامعه بسیار پایدار، بالنده و انسانی تری را شاهد خواهیم بود و ذخیره دانایی موجود برای بشر و برای ایران هم به اندازه‌ای هست که برای حرکت بسیار موثرتر در این زمینه کفایت کند. حکومت گرامی ما باید هر چه زودتر به این جمع‌بندی برسد که ترویج اندیشه‌هایی که منزلت عقل، حق و عدالت را کاهش می‌دهد و اشعری مسلکی و تلاش برای پایین کشیدن کرکره عقل را راه نجات نیست و راه اضمحلال است. ما باید به مسیر عدالت اجتماعی بازگردیم و در این مسیر اسلوب اندیشه ورزی و راهنمایی های آیت الله شهید دکتر بهشتی می تواند یک جایگاه انحصاری و خارق العاده برای پیدا کردن راه نجات برای ما داشته باشد.
اسلام دین آزادگان و احرار است
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی فاضل میبدی، مدرس حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه قرار است روی سه مفهوم آزادی، عدالت و عقل از منظر دکتر بهشتی سخن بگوید، گفت: من از شهید بهشتی کتاب مدونی در این زمینه‌ها ندیده‌ام اما در بسیاری از سخنرانی‌هایشان مباحث مرتبط با اندیشه و عقل، آزادی و عدالت بسیار پررنگ است و لازم می‌دانم پیش از آنکه بخواهم به موضوع عدالت و آزادی از منظر ایشان بپردازم، به دیدگاه‌شان در رابطه با موضوع عقل اشاره کنم.
وی افزود: ایشان روی عقل تاکید بسیار داشت و معتقد بود که اسلام می‌خواهد که مردم بیاندیشند و هر چیزی را نپذیرند و حتی یک گام جلوتر می‌گذارد و می‌گوید که اندیشیدن، نخستین اصل در جهان‌بینی اسلامی‌ست.
فاضل میبدی ادامه داد: اگر در جامعه‌ای اندیشیدن آزاد نباشد، انسان نمی‌تواند مسیر زندگی‌اش را انتخاب کند و اگر در جامعه‌ای همه آزادی‌ها وجود داشته باشد اما آزادی از اندیشیدن آغاز نشود، هیچ‌کدام از آزادی‌های دیگر پابرجا نخواهد ماند. ایشان معتقدست که: اسلام با وحی به پیامبر، آغاز نمی‌شود! بلکه با زبان عقل آغاز می‌شود و در مسیرش به وحی و پیامبر برخورد می‌کند و در ادامه‌اش هم عقل و وحی به کار می‌آید.
میبدی افزود: شهید بهشتی معتقد بود که وحی یک نورافکن است برای خودش و عقل و علم هم یک نورافکنند برای خودشان و در مسیرشان نیز اشتراکات فراوانی وجود دارد ولی هر حرکتی باید نخست با عقل آغاز شود و سپس با عقل توضیح داده شود.
این مدرس حوزه علمیه با بیان اینکه عقل مهم‌ترین پارامتر در مسیر انتخاب است، خاطرنشان کرد: عقل انسان اگر در مسیر انتخاب خودش آزاد نباشد، وحی را هم نمی‌تواند درست بشناسد.
وی افزود: من مرحوم بهشتی را از ابتدای دهه پنجاه می‌شناختم و این مربوط به تاسیس مدرسه حقانی یا همان مظفریه بود که اساس‌نامه آن مدرسه را شهید بهشتی نوشت. مهم‌ترین جمله‌ای که در این اساس‌نامه می‌توانید ببینید در رابطه با چرایی تاسیس این مدرسه است.
فاضل میبدی با ذکر خاطراتی از آن دوران توجه مخاطبان را به این جمله از اساس‌نامه جلب کرد: هدف از تاسیس مدرسه، تربیت انسان‌هایی است که محققانه و نه مقلدانه، انسان و جهان را بشناسند.
وی با ذکر خاطره‌ای از صدور فتوای تکفیر دکتر شریعتی توسط یکی از فضلای مدرسه حقانی، اظهار داشت: شهید بهشتی طی یک نامه مستقیما به این موضوع اشاره کرد که بخشی از نامه را برایتان قرائت می‌کنم: من به آقای مصباح مکرر گفته‌ام که مدرسه‌ای که عده‌ای طلبه لجوج و بی‌انصاف بار بیاورد چه خدمتی به اسلام کرده است؟ ما باید تشیع انصاف‌محور را در میان طلاب این مدرسه پرورش دهیم و اگر قرار باشد در این‌جا تعصب، تکفیر و هیاهو وجود داشته باشد من در ادامه همکاری خود با آن مدرسه تجدید نظر خواهم کرد.
فاضل میبدی در پایان با بیان اینکه شهید بهشتی مهم‌ترین شعار اسلام را آزادی می‌دانست؛ یادآور شد که اسلام دین آزادگان و احرار است و از نظر دین اسلام انسان تا آزاد نباشد انسان نیست و آزادی عبارت است از تسلط انسان بر درون خود و امکان ساخت محیط بیرونی و ای کاش رسانه ملی ما و دولت‌مردان و حکام کشور توجه جدی‌تری به اندیشه‌های این شهید والا مقام داشته باشند.
اندیشه شهید بهشتی برابری‌خواهی مبتنی بر آزادی و عدالت بود
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام رحیم نوبهار (مدرس حوزه و دانشگاه) با بیان اینکه شهید بهشتی یک برابری‌خواه اعتدلی بود عنوان کرد: کسی که حتی کم‌ترین شناختی از وی را داشته باشد در برابری‌خواهی و اعتدالی بودن ایشان کوچک‌ترین تردیدی نخواهد داشت.
رحیم نوبهار اظهار داشت: هرچند پرسش از برابری در سراسر مسیر اندیشه بشری مورد واکاوی قرار گرفته است، اما هیچ‌گاه یک پاسخ واحد به این اندیشه داده نشده است.
وی افزود: آیا برابری یک مطلوبیت ابزاری است؟ آیا یک غایت مطلوب است؟ آیا آزادی همین نسبت‌ها را دارد؟ وقتی از برابری صحبت می‌کنیم، دقیقا از چه چیزی صحبت می‌کنیم؟ با توجه به اینکه منابعی که در اختیارمان قرار دارد محدود است، وقتی بر یک سری از حقوق تاکید می‌کنیم به طور طبیعی از یک سری حقوق و وجوه دیگر عقب می‌مانیم. از همین روست که برابری خواهی تئوری‌ها و آلترناتیوهای رقیب دیگری نیز دارد. مثلا مفهوم کفایت و مفهوم استحقاق مطرح هستند و در آنجا تکلیف در رابطه با برابری نامشخص است.
این مدرس حوزه ادامه داد: البته همه این ابهامات و حتی ابهاماتی مازاد بر موارد یاد شده، باعث نشده که ارزش مفهومی برابری قوت خود را از دست بدهد و هنوز برابری‌خواهی شانه به شانه عدالت‌طلبی پابرجاست، هم‌چنان که در جامعه ما نیز نزاعی از حوالی یک و نیم قرن پیش تا کنون تداوم دارد و تضاد دیالکتیکی که میان شیخ فضل الله نوری و علامه نائینی بر اساس مفهوم مساوات شکل گرفته بود در همین رابطه بود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اصول دوم و هشتم متمم نخست قانون اساسی مشروطه تصریح کرد: قانون اساسی مشروطه به صراحت هم از برابری حقوقی افراد و هم برابری قانونی شهروندان حمایت می‌کرد و شهید بهشتی نیز به عنوان مقوم این گفتمان تلاش بسیار زیادی برای گنجاندن این اصول و حتی روزآمادسازی آنها در قانون اساسی پس از انقلاب داشت.
نوبهار در پایان با بیان اینکه شهید بهشتی یکی از وجوه تلاش برای پاسخ به پرسش در اندیشه برابری‌خواهی مبتنی بر آزادی و عدالت در میان اندیشمندان مسلمان قرن بیستم بود و کوشید تا هم بر عقل و هم بر آزادی‌خواهی در کنار عدالت‌طلبی تاکید کند.
آزادی و عدالت، مهم‌ترین راه‌های دستیابی به جامعه حق و سعادتمند
محمدرضا بهشتی، استاد دانشگاه تهران و و فرزند شهید محمد بهشتی با بیان اینکه عدالت جزو مفاهیم کهنی‌ست که در اندیشه بشری سابقه‌ای دیرینه و دیرپا دارد خاطرنشان کرد: یکی از منابع جالب ما برای بررسی نسبت انسان و جهان پیرامونش همین اسطوره‌ها هستند که اتفاقا در یونان باستان بسیار مورد توجه هستند. در الهیات مسیحی نیز مفهومی تحت عنوان تئودیسه که ما از آن به عنوان عدل الهی یاد می‌کنیم، جایگاهی بسیار مستحکم دارد که در آن بر ایمان ورای عقل و آزادی و در کمال میل به برابری‌خواهی تاکید می‌شود.
محمدرضا بهشتی با بیان اینکه در تمامی ادیان و نیز اندیشه‌های مدرن در سراسر جهان به مفهوم عدالت و نیز برابری تاکیدات فراوانی صورت گرفته است که دین اسلام نیز یکی از ادیان پیشتاز در این زمینه است و حتی در جهان‌بینی توحیدی شیعیان مفهوم عدل جایگاهی هم‌وزن توحید و معاد دارد، گفت: در قرآن نیز بسیار بر مفهوم قسط در برپایی آسمان‌ها و زمین تاکید شده است و به نظر می‌رسد که شهید بهشتی تلاشی ژرف برای عرضه یک تصویر نو و در عین حال وفادار به اصول ناب اسلامی برای تئوریزه کردن مفهوم عدالت در برابر سایر ایدئولوژی‌ها داشت.
این استاد دانشگاه در پایان گفت: ما امروزه باید بکوشیم تا این اندیشه‌ها را پس از گذشت چهار دهه زنگارزدایی کنیم و دوباره به کار ببندیم تا با زیستی عادلانه مقدمات توسعه و پیشرفتی استعلایی و در عین حال عقلانی را داشته باشیم. از منظر شهید بهشتی آزادی و عدالت، مهم‌ترین راه‌های دستیابی به جامعه حق و سعادتمند است.